ΤΟ ΠΙΤΣΙΡΙΚΙ

Ενα πένθιμο μούδιασμα ορίζει το ψυχολογικό στίγμα της κρίσης. Η πένθιμη χροιά οφείλεται στις πολλαπλές απώλειες που βιώνουν οι άνθρωποι: Χάνουν υλικές απολαβές. Χάνουν το σύμπλεγμα διασκεδαστικής αυταπάτης που…καλλιεργούσε ο καταναλωτικός ναρκισσισμός, δηλαδή φαντασιακές ευχαριστήσεις. Χάνουν την εμπιστοσύνη τους στον κόσμο, στον άλλον και σε ό,τι καλό κι αγαπητό έβλεπαν στον εαυτό τους.

Του Νίκου Σιδέρη*

Η απώλεια τόσο της υλικής κατάστασης όσο και της ηδονικής αυταπάτης προκαλεί ένα βίαιο πένθος. Ωστόσο, η δεσπόζουσα ψυχολογική ιδιαιτερότητα της παρούσας κρίσης αντιστοιχεί στο μούδιασμα της σκέψης, του λόγου και της πράξης, που ορίζει τη στάση των ανθρώπων, ιδιαίτερα όσων πλήττονται εξοντωτικά από την κρίση.

Ο κύριος ψυχοδιανοητικός μηχανισμός του μουδιάσματος ονομάζεται «διπλός δεσμός». Αντιστοιχεί στην εμπλοκή της σκέψης, που προκύπτει όταν οι άνθρωποι γίνονται στόχος παράδοξων μηνυμάτων που αλληλοακυρώνονται, χωρίς να επιτρέπεται να σκεφτείς σχετικά μ’ αυτό το παράδοξο. Στην Ελλάδα της κρίσης, αυτή η επικοινωνιακή μηχανή παραγωγής διανοητικής εμπλοκής συνίσταται στο εξής σύμπλεγμα: Ενα πρώτο μήνυμα λέει «Αν αντισταθείς, χάθηκες» (=πτώχευση, καταστροφή…). Ενα δεύτερο μήνυμα λέει «Αν υποκύψεις, χάθηκες» (=ανεργία, φτώχεια, μιζέρια, απόγνωση…). Κι ένα τρίτο απαγορεύει τη σκέψη, εφ΄ όσον «Είναι μονόδρομος» γιατί «Το είπε η τρόικα». Με απλά λόγια: Αν πεις ναι, χάθηκες. Αν πεις όχι, χάθηκες. Και απαγορεύεται να σκεφτείς και να σχολιάσεις αυτό το παράδοξο κλουβί της σκέψης.

Η παρατεταμένη εμβάπτιση των ψυχών σ’ αυτό το παράδοξο περιβάλλον επικοινωνίας τελικά εσωτερικεύεται και λειτουργεί ως φίλτρο/κώδικας ανάγνωσης και αναπαράστασης της πραγματικότητας, ανεξάρτητα από την άμεση παρουσία όλων των προηγούμενων συστατικών: Εδώ οφείλεται και η κοινή αίσθηση ότι «οι άνθρωποι είναι τρελαμένοι / τα ‘χουν παίξει/είναι ζαλισμένοι» κ.τ.ό.

Ο διπλός δεσμός, ως ακραίο υπόδειγμα παράδοξης επικοινωνίας και επίθεσης στους ίδιους τους μηχανισμούς της σκέψης, δεν παράγει μόνο αίσθηση παραφροσύνης των πνευμάτων και των πραγμάτων. Αλλά και υπονόμευση, εμπλοκή και αδρανοποίηση της ικανότητας των ανθρώπων να σκέφτονται –και, κατά μείζονα λόγο, να σκέφτονται νηφάλια και ορθολογικά. Προφανώς, μια τέτοια επικοινωνιακή καταιγίδα, μέσα από το μούδιασμα που παράγει, καλλιεργεί ψυχολογία νεο-ραγιαδισμού και καθιστά ανέφικτη τη συγκροτημένη αντίσταση και κινητοποίηση, ακόμη και εκείνων που πλήττονται βαρύτατα.

Το επικοινωνιακό περιβάλλον του διπλού δεσμού διαμορφώθηκε στα χρόνια της πολιτικής διαχείρισης του Μνημονίου και κορυφώθηκε στις εκλογές του 2012. Τότε απογειώθηκε πολιτικά και εκλογικά και η «Χρυσή Αυγή», η οποία ακριβώς προβάλλει και ασκεί την άρνηση της σκέψης – δηλαδή, το πυρηνικό παράγωγο του διπλού δεσμού. Επειδή η νύχτα της σκέψης απολήγει σε Χρυσή Αυγή. Ενώ ταυτόχρονα παρέχει διέξοδο στην αδιαμεσολάβητη από τη σκέψη οργή και εκδίκηση με προσφυγή στη δαιμονοποίηση του άλλου (ρατσισμός = ανθρωποφαγικός εθνικισμός) και στην ωμή δύναμη. Που παράγει όχι απλώς εργαλειακή χρήση, αλλά απόλαυση της βίας, συνηχώντας με βαθύτατα ρεύματα σαδισμού και καταστροφικότητας που ενυπάρχουν στον ανθρώπινο ψυχισμό – και, όταν καταλυθεί η πλαισίωσή τους και η αναχαίτισή τους από τη σκέψη και τον πολιτισμό, οδηγούν εδώ που οδήγησαν.

Παράλληλα, το μούδιασμα ερμηνεύει και την πολιτική και δημοσκοπική λίμναση της απήχησης της αντιπολίτευσης, που παραμένει «ακατανόητη» με όρους οικονομίστικης ανάλυσης, αλλά και κάθε πολιτικής ανάλυσης από την οποία λείπουν πρόσφορα εννοιολογικά εργαλεία, όπως ο διπλός δεσμός. Και τα ισχυρότερα επιχειρήματα πάνε χαμένα όταν συναντούν μυαλά μπλοκαρισμένα, ανίκανα να σκεφτούν. Οσο λοιπόν η αντιπολίτευση δεν ασχολείται με την αποδόμηση του διπλού δεσμού, παραβλέποντας την εμπλοκή των ψυχών, οι άνθρωποι θα παραμένουν μουδιασμένοι και πολιτικά καθηλωμένοι.

* Ψυχίατρος, ψυχαναλυτής και συγγραφέας. Στο βιβλίο του «Μιλώ για την κρίση με το παιδί» (Μεταίχμιο 2013) αναλύεται διεξοδικά η Πολιτική Ψυχολογία της κρίσης και ο μηχανισμός του διπλού δεσμού.

Ενα πένθιμο μούδιασμα ορίζει το ψυχολογικό στίγμα της κρίσης. Η πένθιμη χροιά οφείλεται στις πολλαπλές απώλειες που βιώνουν οι άνθρωποι: Χάνουν υλικές απολαβές. Χάνουν το σύμπλεγμα διασκεδαστικής αυταπάτης που καλλιεργούσε ο καταναλωτικός ναρκισσισμός, δηλαδή φαντασιακές ευχαριστήσεις. Χάνουν την εμπιστοσύνη τους στον κόσμο, στον άλλον και σε ό,τι καλό κι αγαπητό έβλεπαν στον εαυτό τους. Η απώλεια τόσο της υλικής κατάστασης όσο και της ηδονικής αυταπάτης προκαλεί ένα βίαιο πένθος. Ωστόσο, η δεσπόζουσα ψυχολογική ιδιαιτερότητα της παρούσας κρίσης αντιστοιχεί στο μούδιασμα της σκέψης, του λόγου και της πράξης, που ορίζει τη στάση των ανθρώπων, ιδιαίτερα όσων πλήττονται εξοντωτικά από την κρίση.

Ο κύριος ψυχοδιανοητικός μηχανισμός του μουδιάσματος ονομάζεται «διπλός δεσμός». Αντιστοιχεί στην εμπλοκή της σκέψης, που προκύπτει όταν οι άνθρωποι γίνονται στόχος παράδοξων μηνυμάτων που αλληλοακυρώνονται, χωρίς να επιτρέπεται να σκεφτείς σχετικά μ’ αυτό το παράδοξο. Στην Ελλάδα της κρίσης, αυτή η επικοινωνιακή μηχανή παραγωγής διανοητικής εμπλοκής συνίσταται στο εξής σύμπλεγμα: Ενα πρώτο μήνυμα λέει «Αν αντισταθείς, χάθηκες» (=πτώχευση, καταστροφή…). Ενα δεύτερο μήνυμα λέει «Αν υποκύψεις, χάθηκες» (=ανεργία, φτώχεια, μιζέρια, απόγνωση…). Κι ένα τρίτο απαγορεύει τη σκέψη, εφ΄ όσον «Είναι μονόδρομος» γιατί «Το είπε η τρόικα». Με απλά λόγια: Αν πεις ναι, χάθηκες. Αν πεις όχι, χάθηκες. Και απαγορεύεται να σκεφτείς και να σχολιάσεις αυτό το παράδοξο κλουβί της σκέψης.

Η παρατεταμένη εμβάπτιση των ψυχών σ’ αυτό το παράδοξο περιβάλλον επικοινωνίας τελικά εσωτερικεύεται και λειτουργεί ως φίλτρο/κώδικας ανάγνωσης και αναπαράστασης της πραγματικότητας, ανεξάρτητα από την άμεση παρουσία όλων των προηγούμενων συστατικών: Εδώ οφείλεται και η κοινή αίσθηση ότι «οι άνθρωποι είναι τρελαμένοι / τα ‘χουν παίξει/είναι ζαλισμένοι» κ.τ.ό.

Ο διπλός δεσμός, ως ακραίο υπόδειγμα παράδοξης επικοινωνίας και επίθεσης στους ίδιους τους μηχανισμούς της σκέψης, δεν παράγει μόνο αίσθηση παραφροσύνης των πνευμάτων και των πραγμάτων. Αλλά και υπονόμευση, εμπλοκή και αδρανοποίηση της ικανότητας των ανθρώπων να σκέφτονται –και, κατά μείζονα λόγο, να σκέφτονται νηφάλια και ορθολογικά. Προφανώς, μια τέτοια επικοινωνιακή καταιγίδα, μέσα από το μούδιασμα που παράγει, καλλιεργεί ψυχολογία νεο-ραγιαδισμού και καθιστά ανέφικτη τη συγκροτημένη αντίσταση και κινητοποίηση, ακόμη και εκείνων που πλήττονται βαρύτατα.

Το επικοινωνιακό περιβάλλον του διπλού δεσμού διαμορφώθηκε στα χρόνια της πολιτικής διαχείρισης του Μνημονίου και κορυφώθηκε στις εκλογές του 2012. Τότε απογειώθηκε πολιτικά και εκλογικά και η «Χρυσή Αυγή», η οποία ακριβώς προβάλλει και ασκεί την άρνηση της σκέψης – δηλαδή, το πυρηνικό παράγωγο του διπλού δεσμού. Επειδή η νύχτα της σκέψης απολήγει σε Χρυσή Αυγή. Ενώ ταυτόχρονα παρέχει διέξοδο στην αδιαμεσολάβητη από τη σκέψη οργή και εκδίκηση με προσφυγή στη δαιμονοποίηση του άλλου (ρατσισμός = ανθρωποφαγικός εθνικισμός) και στην ωμή δύναμη. Που παράγει όχι απλώς εργαλειακή χρήση, αλλά απόλαυση της βίας, συνηχώντας με βαθύτατα ρεύματα σαδισμού και καταστροφικότητας που ενυπάρχουν στον ανθρώπινο ψυχισμό – και, όταν καταλυθεί η πλαισίωσή τους και η αναχαίτισή τους από τη σκέψη και τον πολιτισμό, οδηγούν εδώ που οδήγησαν.

Παράλληλα, το μούδιασμα ερμηνεύει και την πολιτική και δημοσκοπική λίμναση της απήχησης της αντιπολίτευσης, που παραμένει «ακατανόητη» με όρους οικονομίστικης ανάλυσης, αλλά και κάθε πολιτικής ανάλυσης από την οποία λείπουν πρόσφορα εννοιολογικά εργαλεία, όπως ο διπλός δεσμός. Και τα ισχυρότερα επιχειρήματα πάνε χαμένα όταν συναντούν μυαλά μπλοκαρισμένα, ανίκανα να σκεφτούν. Οσο λοιπόν η αντιπολίτευση δεν ασχολείται με την αποδόμηση του διπλού δεσμού, παραβλέποντας την εμπλοκή των ψυχών, οι άνθρωποι θα παραμένουν μουδιασμένοι και πολιτικά καθηλωμένοι.

* Ψυχίατρος, ψυχαναλυτής και συγγραφέας. Στο βιβλίο του «Μιλώ για την κρίση με το παιδί» (Μεταίχμιο 2013) αναλύεται διεξοδικά η Πολιτική Ψυχολογία της κρίσης και ο μηχανισμός του διπλού δεσμού.