ΤΟ ΠΙΤΣΙΡΙΚΙ

Καλοκαίρι του 1977. Ο Μανόλης Ανδρόνικος, οπλισμένος με τις σημαντικές πιστώσεις που του διέθεσε το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, βρίσκεται για άλλη μια χρονιά στην Βεργίνα. 30 Αυγούστου 1977. Αρχίζει η ανασκαφή στην Μεγάλη Τούμπα. Το σχέδιο του Ανδρόνικου έχει δύο φάσεις.* Πρώτη φάση. Η διάνοιξη δύο μεγάλων τάφρων, οι οποίες από τα ανατολικά και τα νότια να συναντηθούν στο κέντρο της «τούμπας». Στόχος; Η αποκάλυψη σε μεγάλη έκταση της αρχικής επιφάνειας του εδάφους, πριν δηλαδή την επιχωμάτωση και την δημιουργία της Μεγάλης Τούμπας.

* Δεύτερη φάση. Δοκιμαστικές τομές στο κέντρο. Στόχος: H επισήμανση κάποιου σημείου του τάφου ή του σκάμματος του.

Οι δύο τάφροι χρειάστηκε να φτάσουν σε βάθος 12 μέτρων για να βρεθεί η αρχική επιφάνεια του εδάφους. Ομως η δεύτερη φάση δεν δίνει αποτελέσματα. Γίνονται πέντε δοκιμαστικές τομές, βάθους από 2,50 έως 3 μέτρα, αλλά αποδίδουν μόνο παρθένο έδαφος χωρίς την παραμικρή ένδειξη αρχαιοτήτων.

Ο Μ. Ανδρόνικος αισθάνεται απογοητευμένος. Τα χρήματα τελειώνουν. Το ίδιο και ο διαθέσιμος χρόνος. Εχοντας υπ” όψη του κάποια ευρήματα στην αρχική φάση της ανασκαφής, αποφασίζει να σκάψει μία τρίτη τάφρο. Το σκάψιμο είχε προχωρήσει μόλις 10 -12 μέτρα από την περιφέρεια της Μ. Τούμπας, όταν άρχισε να αποκαλύπτεται «ένα απροσδόκητο και παράξενο τοιχάριο».

Δεν είναι τίποτα σπουδαίο. Μία «πρόχειρη και ιδιότυπη κατασκευή» αλλά και «το πρώτο πραγματικό κτίσμα που ανακαλύπταμε ύστερα από τόσα χρόνια προσπάθειες», σημειώνει ο Ανδρόνικος Βεβαίως, μόνο ένα «πρόχειρο τοιχάριο» δεν είναι λογικό να σκεπαστεί με επιμέλεια από τους αρχαίους Μακεδόνες κάτω από χιλιάδες τόνους χώμα.

Πρέπει κάτω από την Μεγαλη Τούμπανα υπάρχουν άλλα σπουδαιότερα. Σε λίγο η ανασκαφή αποκαλύπτει ίχνη φωτιάς, καμμένα κόκκαλα ζώων και άφθονη τέφρα. Ο Ανδρόνικος επισημαίνει: «Ολα μαρτυρούσαν πως στο σημείο εκείνο είχε τελεσθεί κάποιος εναγισμός (= θυσία για τον νεκρό)».

Η ανασκαφή αποκτούσε τρομερό ενδιαφέρον. Λίγο μετά ανακαλύπτεται ένας επιβλητικός τοίχος, σε βάθος μισό περίπου μέτρο κάτω από την πραγματική επιφάνεια του εδάφους. Τα ευρήματα αρχίζουν να διαδέχονται το ένα το άλλο. Ιδού οι τάφοι Η αγωνία του Ανδρόνικου και των συνεργατών του μεγαλώνει. Και φθάνει στο αποκορύφωμα όταν αποκαλύπτεται ότι ο «επιβλητικός τοίχος» έχει «γραπτή (ζωγραφιστή) διακόσμηση από λευκά ανθέμια επάνω σε μπλε φόντο». «Δεν ήταν τίποτα άλλο από το άνω μέρος του γείσου, όπου τελείωνε η πρόσοψη του τάφου».

Ενας μακεδονικός τάφος λοιπόν, θα ξανάβλεπε το φως του ήλιου ύστερα από χιλιάδες χρόνια. Τι μυστικά να κρύβει, άραγε; Η αγωνία του Ανδρόνικου φθάνει στο κατακόρυφο, όταν φαίνεται ότι αποκαλύπτει όχι έναν αλλά τρεις ταφους. Αλλά και η απογοήτευση του είναι τεράστια, όταν αποδεικνύεται ότι η τάφοι έχουν συληθεί.

Ικανοποιείται όμως από την ανακάλυψη μιας αριστουργηματικής τοιχογραφίας με θέμα την αρπαγή της Περσεφόνης από τον Πλούτωνα. Και συνεχίζει την ανασκαφή με πυρετώδη ρυθμό. Γιατί λίγο πιο πέρα έχει αρχίσει να αποκαλύπτεται ένας άλλος τάφος. Η συνέχεια από τον Ανδρόνικο:

«Δεν χρειάστηκε πολύ χρόνος για να διαπιστώσουμε, όχι χωρίς έκπληξη, πως αμέσως κάτω από το γείσο υπήρχε ζωγραφιστή ζωφόρος, ύψους 1,16 μ. Καθώς προχωρούσε η αποκάλυψή της, άρχισαν να διακρίνονται οι μορφές της σύνθεσης. Η πρώτη που πρόβαλε ήταν η μορφή ενός ζαρκαδιού που έτρεχε. Οταν τελικά αφαιρέθηκαν τα χώματα από όλη την επιφάνεια της ζωφόρου μπορούσαμε να θαυμάσουμε την καταπληκτική τοιχογραφία που απλωνόταν σε μήκος 5,56 μ.. Δεν ήταν δύσκολο να καταλάβουμε ότι το θέμα της ήταν σκηνή κυνηγιού, όπου πεζοί και ιππείς, κυνηγετικά σκυλιά και άγρια θηράματα κινούνταν σε μια θαυμαστή ανάπτυξη μέσα σ” ένα τοπίο που δηλωνόταν με δέντρα και βράχους. Είχαμε λοιπόν μπροστά μας ένα δεύτερο μεγάλο έργο της ελληνικής ζωγραφικής του 4ου π.Χ. αιώνα…»

Δεν έχει όμως μπροστά του το περιεχόμενο του τάφου. Αν υπάρχει περιεχόμενο και δεν είχε συληθεί…

Αποκαλύψεις

Το φθινόπωρο έχει προχωρήσει αρκετά. Η περίοδος των βροχών όπου να “ναι αρχίζει. Η ανασκαφή για το 1977 έχει ουσιαστικά τελειώσει. Για τον Ανδρόνικο μένει μία τυπική διαδικασία. Χωρίς να έχει ολοκληρωθεί η ανασκαφή του, να μπει μέσα στον τάφο για την απαραίτητη αναγνώριση.Είναι πεπεισμένος ότι κι αυτός ο μεγάλος τάφος με την θεσπέσια τοιχογραφία του κυνηγιού πρέπει να είναι συλημένος. Βιάζεται λοιπόν να βρεί το «κλειδί» στην τοιχοποία, να μπει στον τάφο για την τυπική αναγώριση και να επιστρέψει στην Θεσσαλονίκη για τον απολογισμό της ανασκαφής και τον προγραμματισμό της επομένης.

Το «κλειδί» είναι η πέτρα που τοποθετείται τελευταία στο κλείσιμο των αρχαίων τάφων. Η αφαίρεση του «κλειδιού» είναι εύκολη και ακίνδυνη. Από την τρύπα της πέτρας – «κλειδιού» έμπαιναν συνήθως στους τάφους και οι αρχαίοι τυμβωρύχοι. Το «κλειδί» βρίσκεται. Αποδεικνύεται ότι είναι ανέπαφο. Κανείς δεν έχει βγάλει την πέτρα από τότε που την έβαλαν στην θέση της. Ο τάφος πρέπει να είναι ασύλητος!

Η τυπική διαδικασία ανοίγματος του τάφου φαίνεται ότι θα είναι για τον Ανδρόνικο μία βαθιά κατάδυση στην ιστορία της αρχαίας Μακεδονίας. Θα ξαναδεί, ύστερα από χιλιάδες χρόνια, το εσωτερικό ενός μακεδονικού τάφου όπως ήταν όταν έγινε η ταφή.

Τι θα περιέχει, άραγε; Ο Ανδρόνικος είναι ικανοποιημένος και ανυπόμονος. «Αλλά πολύ ισχυρότερο από την ικανοποίηση ήταν το αίσθημα της ευθύνης», γράφει. Το άνοιγμα του τάφου προγραμματίζεται για τις 8 Νοεμβρίου. Μέσα στον τάφο 8 Νοεμβρίου 1977. Ο μακεδονικός τάφος στην Βεργίνα ανοίγει.

Ο Μανόλης Ανδρόνικος βάζει το κεφάλι του από την τρύπα του «κλειδιού» και σαρώνει με το βλέμμα του τον χώρο. Η περιγραφή που ακολουθεί είναι δική του;

«Η πρώτη, άμεση αντίδραση που δοκίμασα ήταν έντονη απογοήτευση. Η πόρτα παρουσιάζει μια τραχιά, χοντροδουλεμένη επιφάνεια. Οι τοίχοι δεν είχαν καμμία δακόσμηση. Ωστόσο η αντίδραση αυτή ξεπεράστηκε σχεδόν αμέσως, όταν το βλέμμα μου στράφηκε προς το δάπεδο του θαλάμου.. …Ο ανασκαφέας αισθάνθηκε βαθύτατη συγκίνηση και δεος στη θέα ενός πλούσιου ταφικού θαλάμου που είχε μείνει ανέπαφος μέσα στους αιώνες…

…Το βλέμμα συγκεντρώθηκε στο πίσω μέρος του θαλάμου, ακριβώς κάτω από το άνοιγμα. Εδώ ήταν όλα τα αντικείμενα που δόθηκαν στο νεκρό για την μεταθανάτια ζωή του. Δεξιά, το ένα δίπλα στο άλλο μπρούντζινα και σιδερένια σκεύη και όπλα. Τα μπρούτζινα είχαν πάρει ένα ωραίο δυνατό πράσινο χρώμα από την οξείδωση. Τα σιδερένια είχαν μαυρίσει. Αριστερά, δίπλα στον βόρειο τοίχο, έλαμπαν τα ασημένια αγγεία. Στη μέση του πίσω τοίχου, κάθετα κάτω από το άνοιγμά μας, το τετράγωνο καλυμμα μιας μαρμάρινης σαρκοφάγου. Μπρστά της και δίπλα της, απλωμένα μαυριδερά τα λείψανα σαπισμένων και διαλυμένων ξύλων. Ανάμεσά τους άσπριζαν κάποια μικρά κομμάτια, άστραφταν φύλλα χρυσού σ” όλη την έκταση. Πιο πέρα μαυροκόκκινος διακρινόταν ένας οξειδωμένος θωρακας…»

Η μελέτη των ευρημάτων θα δείξει αργότερα ότι ο τάφος που είχε ανακαλύψει ο Μανόλης Ανδρόνικος ήταν ο τάφος του βασιλέα της Μακεδονίας Φιλίππου Β’, του πατέρα του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Ο Ανδρόνικος βλέπει από το άνοιγμα του τάφου και δεν πιστεύει στα μάτια του. Αλλά δεν έχει έρθει η ώρα να κατέβει κάτω και να πιάσει στα χέρια του τους αμύθητους θησαυρούς. Χρειάζεται να γίνουν πρώτα οι εργασίες συντήρησης και οι αποτυπώσεις σε σχεδια και φωτογραφίες..
Οταν γίνονται και οι αποτυπώσεις, ο Ανδρόνικος ετοιμάζεται ν΄ανοίξει την μαρμάρινη σαρκοφάγο. Εχει την προσδοκία ότι εκεί μέσα θα βρει «το πιο πολύτιμο αντικείμενο». Και έρχεται η στιγμή που βρίσκεται μαζί με δυο βοηθούς του μπροστά στην σαρκοφάγο. Ο Ανδρόνικος διηγείται:«Ξεπερνώντας τις αναπόφευκτες δυσκολίες που μας δημιουργούσαν τα σκορπισμένα στο δάπεδο οργανικά υλικά, κατορθώσαμε να σηκώσουμε το κάλλυμα. Και τότε είδαμε κάτι που ήταν αδύνατο να φανταστώ, γιατί ποτέ ως τότε δεν είχε βρεθεί τέτοιο οστεοδόχο σκεύος: μια ολόχρυση λάρνακα με ένα επιβλητικό αστέρι στο κάλυμμά της. Την βγάλαμε από την σαρκοφάγο, την αποθέσαμε στο δάπεδο και την ανοίξαμε. Τα μάτια όλων άνοιξαν διάπλατα και η αναπνοή μας είχε κοπεί: ολοκάθαρα τα καμένα οστά, τοποθετημένα σ” ένα προσεχτικά σχηματισμένο σωρό, κρατώντας ακόμα το χρώμα από την πορφύρα που κάποτε τα τύλιξε. Και στη γωνιά ένα βαρύτιμο χρυσό στεφάνι πιεσμένο τα κάλυπτε. Κλείσαμε την πολύτιμη λάρνακα, την καλύψαμε προσεχτικά και την αποθέσαμε στην εσωτερική γωνιά του θαλάμου.»

Μέσα στην λάρνακα ήταν τα οστά του Φιλίππου Β’. Και πάνω στην λάρνακα ήταν αποτυπωμένο το έμβλημα των αρχαίων Μακεδόνων βασιλέων, το «επιβλητικό αστέρι», που σήμερα το ονομάζουμε «αστέρι της Βεργίνας».Ο Ανδρόνικος ενημερώνει για το εύρημα τις αρμόδιες αρχαιολογικές υπηρεσίες. Το μεγάλο μυστικό το ξέρουν εφτά άνθρωποι. Γρήγορα όμως παίρνει την απόφαση ότι η πολύτιμη λάρνακα πρέπει να μεταφερθεί σε μέρος ασφαλές. Στο Μουσείο της Θεσσαλονίκης.

Γράφει ο μεγάλος μας αρχαιολόγος:

«Επιστρέψαμε στον τάφο. Συσκευάσαμε με άκρα προσοχή την λάρνακα, τη βγάλαμε από τον τάφο, χωρίς κανείς να αντιληφθεί την σημασία του κιβωτίου, και μαζί με τον τεχνίτη Δημήτρη Μαθιό απομακρυνθήκαμε από τον χώρο της ανασκαφής με το αυτοκίνητό μου. Με την ακολουθία του αυτοκινήτου της αρχαιολογικής υπηρεσίας ξεκίνησα για τη Θεσσαλονίκη. Ο Μαθιός κρατούσε στα επιδέξια χέρια του το κιβώτιο. Τρέχαμε αμίλητοι. Είχαμε ειδοποιήσει να μας περιμένουν στο Μουσείο της Θεσσαλονίκης. Οταν φτάσαμε, προχωρήσαμε στην ασφαλισμένη αποθήκη, ανοίξαμε το κιβώτιο και αποκαλύψαμε τον θησαυρό που προσκομίσαμε στα εκστατικά μάτια των συναδέλφων που είχαν φτάσει στο μεταξύ εκεί. Εκείνο το βράδυ στάθηκε αδύνατο να κοιμηθώ. Ηταν η πιό απίστευτη ώρα της ζωής μου…»

Και για ποιόν δεν ήτανε όταν το μάθαινε. Ο θησαυρός της Βεργίνας είναι μία από τις μεγαλύτερες ανακαλύψεις της παγκόσμιας αρχαιολογίας.
Ετσι λοιπόν ανακαλύφθηκε ο τάφος του βασιλιά Φιλίππου Β. Ακολούθησαν βέβαια και πολλές άλλες μεγάλες ανακαλύψεις στην Βεργίνα από τον Ανδρόνικο.

Αλλά την μεγαλύτερη… «ανακάλυψη» την έκαναν οι Σκοπιανοί.

Για να πιστοποιήσουν την… «μακεδονική» τους καταγωγή, πήραν το αστέρι της Βεργίνας και το έκαναν έμβλημα του κράτους τους..!

Οι ανακαλύψεις του Μανόλη Ανδρόνικου στην Βεργίνα δεν είναι μόνο σημαντικές για την αρχαιολογία.

Είναι σημαντικότατες και για την ιστορία.

Για την ιστορική αλήθεια.

Στα ευρήματα των τάφων της Βεργίνας συμπεριλαβάνονται και 47 επιτύμβιες στήλες του 350 -300 π.Χ.

Τα ονόματα που αναφέρονται στις στήλες είναι 75. Ολα είναι ελληνικά.

Να μερικά:
Αλκέτας, Αλκιμος, Αντίγονος, Βερενίκη, Δρύκαλος, Εύξεινος, Θεόκριτος, Θεόδωρος, Ηρακλείδης, Κλεαγόρας, Λέανδρος, Λυσανίας, Μένανδρος, Νικόστρατος, Ξενοκράτης, Πευκόλαος, Πρόξενος, Πιερίων, Φίλιστος, Φιλώτας.

Πριν 2.400 χρόνια τέτοια ονόματα είχαν οι Μακεδόνες.

Τα ευρήματα της Βεργίνας τερμάτισαν οριστικά τις αμφιβολίες που προσπάθησαν εδώ και χρόνια να δημιουργήσουν οι Σκοπιανοί για την ελληνικότητα των αρχαίων Μακεδόνων.

Γνωρίζουμε, για παράδειγμα, από τον Ηρόδοτο ότι ο Αλέξανδρος Α’, που βασίλευσε στην Μακεδονία από το 479 ως το 454 π.Χ. είχε πάρει μέρος στους Ολυμπιακούς Αγώνες.

Από την Βεργίνα έχουμε μία χειροπιαστή απόδειξη για την συμμετοχή των Μακεδόνων σε πανελλήνιους αγώνες. Σ΄ έναν τρίποδα, μετά τον καθαρισμό του από την οξείδωση, αποκάλυφθηκε μία επιγραφή, που αναφέρει:

ΠΑΡΗΕΡΑΣΑΡΓΕΙΑΣΕΜΙ ΤΟΝ ΑFΕΘΛΟΝ

Ο Μ. Ανδρόνικος σημειώνει:

«Τα γράμματα είναι αργίτικα. Η χρήση του Η (=h, δασύ) και του F (δίγαμμα), η γραφή του Ε στη θέση του Η και του Ο στη θέση του Ω, τέλος η μορφή όλων των γραμμάτων βεβαιώνουν ότι έχει γραφεί πριν το 410 π.Χ.»

Τι λέει η επιγραφή; Με τις παραπάνω διευκρινήσεις του αρχαιολόγου και με το δεδομένο ότι στις αρχαίες επιγραφές δεν χωρίζονται οι λέξεις, λέει;

ΠΑΡ” ΗΡΑΣ ΑΡΓΕΙΑΣ ΕΜΙ ΤΩΝ ΑΘΛΩΝ

Οσοι από μας διδάχτηκαν (όπως τα διαδάχτηκαν) αρχαία ελληνικά στο γυμνάσιο, είναι εύκολο να καταλάβουν αυτή την επιγραφή που χαράχτηκε πριν 2.400 χρόνια. Αλλά και όσοι δεν διδάχτηκαν αρχαία εύκολα μπορούν να δουν ότι η επιγραφή από την Βεργίνα σημαίνει:

ΠΑΡΑ ΤΗΣ ΑΡΓΕΙΑΣ ΗΡΑΣ ΕΙΜΑΙ ΤΩΝ ΑΘΛΩΝ.

Και σε σημερινή προσαρμογή:
ΕΙΜΑΙ ΑΠΟ ΤΗΣ ΑΡΓΕΙΑΣ ΗΡΑΣ ΤΟΥΣ ΑΘΛΗΤΙΚΟΥΣ ΑΓΩΝΕΣ.

(“Αθλοι = αθλητικοί αγώνες, εξ ού ο αθλητισμός, σήμερα.

Ο Μανόλης Ανδρόνικος διηγείται το χρονικό της ανακάλυψης του τάφου του Φιλίππου Β΄ στη Βεργίνα:

Πήρα το τσαπάκι της ανασκαφής, που έχω μαζί μου από το 1952, έσκυψα στο λάκκο και άρχισα να σκάβω με πείσμα και αγωνία το χώμα κάτω από το κλειδί της καμάρας. Ολόγυρα ήταν μαζεμένοι οι συνεργάτες μου. (…) Συνέχισα το σκάψιμο και σε λίγο ήμουν βέβαιος. Η πέτρα του δυτικού τοίχου ήταν στη θέση της, απείραχτη, στέρια. (…) -Είναι ασύλητος! Είναι κλειστός! Ήμουν ευτυχισμένος βαθιά. Είχα λοιπόν βρει τον πρώτο ασύλητο μακεδονικό τάφο. Εκείνη τη στιγμή δεν ενδιαφερόμουν για τίποτε άλλο.

Εκείνη τη νύχτα -όπως και όλες τις επόμενες- στάθηκε αδύνατο να κοιμηθώ περισσότερο από δυο τρεις ώρες. Γύρω στις 12, τα μεσάνυχτα, πήρα το αυτοκίνητο και πήγα να βεβαιωθώ αν οι φύλακες ήταν στη θέση τους. Το ίδιο έγινε και στις 2 και στις 5 το πρωί.

Οπωσδήποτε, συλλογιζόμουν, μέσα στη σαρκοφάγο πρέπει να κρύβεται μια ωραία έκπληξη. Η μόνη δυσκολία που συναντήσαμε ήταν πως την ώρα που ανασηκώναμε το κάλυμμα, είδαμε καθαρά πια το περιεχόμενο και έπρεπε να μπορέσουμε να κρατήσουμε την ψυχραιμία μας και να συνεχίσουμε τη δουλειά μας, μόλο που τα μάτια μας είχαν θαμπωθεί απ’ αυτό που βλέπαμε και η καρδιά μας πήγαινε να σπάσει από συγκίνηση. Μέσα στη σαρκοφάγο υπήρχε μια ολόχρυση λάρνακα. Επάνω στο κάλυμμά της ένα επιβλητικό ανάγλυφο αστέρι με δεκάξι ακτίνες, και στο κέντρο του ένας ρόδακας.

Με πολλή προσοχή και περισσότερη συγκίνηση ανασήκωσα το κάλυμμα με το αστέρι πιάνοντάς το από τις δυο γωνίες της μπροστινής πλευράς. Όλοι μας περιμέναμε να δούμε μέσα σ’ αυτήν τα καμένα οστά του νεκρού. Όμως αυτό που αντικρίσαμε στο άνοιγμά της μας έκοψε για μιαν ακόμη φορά την ανάσα, θάμπωσε τα μάτια μας και μας πλημμύρισε δέος: πραγματικά μέσα στη λάρνακα υπήρχαν τα καμένα οστά. (…) Αλλά το πιο απροσδόκητο θέαμα το έδινε ένα ολόχρυσο στεφάνι από φύλλα και καρπούς βελανιδιάς που ήταν διπλωμένο και τοποθετημένο πάνω στα οστά. Ποτέ δεν είχα φανταστεί τέτοια ασύληπτη εικόνα.Μπορώ να φέρω στη συνείδησή μου ολοκάθαρα την αντίδραση που δοκίμασα καθώς έλεγα μέσα μου: “Αν η υποψία που έχεις, πως ο τάφος ανήκει στον Φίλιππο, είναι αληθινή -και η χρυσή λάρνακα ερχόταν να ενισχύσει την ορθότητα αυτής της υποψίας- κράτησες στα χέρια σου τη λάρνακα με τα οστά του. Είναι απίστευτη και φοβερή μια τέτοια σκέψη, που μοιάζει εντελώς εξωπραγματική”. Νομίζω πως δεν έχω δοκιμάσει ποτέ στη ζωή μου τέτοια αναστάτωση, ούτε και θα δοκιμάσω ποτέ άλλοτε.

Απόσπασμα από συνέντευξη που πήρε η Μ. Ρεζάν από τον Μ. Ανδρόνικο:

ΜΑΡΙΑ ΡΕΖΑΝ: Πάτε καμιά φορά να μιλήσετε στα ευρήματά σας; Έχετε ένα διάλογο μαζί τους;ΜΑΝΟΛΗΣ ΑΝΔΡΟΝΙΚΟΣ: Κοιτάξτε… μ’ αυτή την ερώτησή σας, τώρα, καταλαβαίνω, κυρία Ρεζάν, πώς καταφέρνετε και παίρνετε αυτές τις συνεντεύξεις. Πραγματικά, ένα βράδυ ολόκληρο, έχω κάνει διάλογο με τα πρώτα πέντε μικρά κεφαλάκια που βρήκα. Όταν τα βρήκα, πραγματικά, έπεσα να κοιμηθώ αλλά ήταν αδύνατον και σηκώθηκα μόνος μου, τα έβαλα μπροστά μου και όλη τη νύχτα μιλούσα μαζί τους. Όλη τη νύχτα, κυριολεκτικά, διαλεγόμουν μ’ αυτά τα πέντε κεφαλάκια.

ΠΗΓΕΣ -ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΑΠΟ:
-ΕΓΚΥΚΛ. ΠΑΠΥΡΟΣ ΛΑΡΟΥΣ ΜΠΡΙΤΑΝΙΚΑ
-περιοδικό ΕΝΑ 18/11/1992
-ΚΛΥΣΜΑ
-βιβλίο του ΜΑΝΟΛΗ ΑΝΔΡΟΝΙΚΟΥ “ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΗΣ ΒΕΡΓΙΝΑΣ”
Εκδόσεις ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ
-ΛΟΓΟΜΝΗΜΩΝ
-βιβλίο της ΜΑΡΙΑΣ ΡΕΖΑΝ “ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ …ΧΩΡΙΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ”
Εκδόσεις ΦΥΤΡΑΚΗΣ
toklysma.weebly.comml
krasodad.blogspot.gr

πηγη