ΤΟ ΠΙΤΣΙΡΙΚΙ

H δημοσίευση του απολογητικού υπομνήματος του Βασιλείου Εξαρχου προς την Πρυτανεία του ΑΠΘ ξαναφέρνει στην επικαιρότητα το ζήτημα του δωσιλογισμού στη Θεσσαλονίκη κατά την Κατοχή.

Στη Θεσσαλονίκη ο δωσιλογισμός είχε τελείως διαφορετικά χαρακτηριστικά από ό,τι στην υπόλοιπη κατεχόμενη χώρα.

Η πόλη είχε ιδιαιτερότητες που έκαναν πολύ δύσκολη την ώσμωση των διαφόρων πληθυσμιακών ομάδων.

Η ένταξή της στο ελληνικό κράτος αριθμούσε μόλις τριάντα χρόνια, ήταν μια πόλη σχεδόν μεθοριακή, που βίωνε έντονα την ανασφάλεια για το οριστικό της ένταξης, υπήρχε η παρουσία των Εβραίων συμπολιτών, οι οποίοι έπαιζαν σημαντικό ρόλο στην οικονομική ζωή της και κατείχαν σημαντικής αξίας περιουσιακά στοιχεία, ενώ από αυτούς, μόνο οι νεότεροι μιλούσαν ελληνικά.

Μέσα σε αυτήν την περιρρέουσα ατμόσφαιρα εγκαταστάθηκαν ξεριζωμένοι πρόσφυγες, οι οποίοι έφτασαν σε μια πόλη που για πολλούς δεν έμοιαζε με αυτό που φαντάζονταν ότι θα συναντούσαν. Και ακολούθησαν οι εντάσεις του Μεσοπολέμου, με τις φασιστικές οργανώσεις να βρίσκουν πρόσφορο έδαφος.

Στη Θεσσαλονίκη, ο «πατριωτισμός» ήταν πάντα ένα καλό διαβατήριο για κάθε είδους ανέλιξη.

Σημαντικά τμήματα της χριστιανικής αστικής τάξης θεώρησαν τις δυνάμεις κατοχής ως μια κάποια λύση μπροστά στον κίνδυνο αποκοπής από τον εθνικό κορμό, άνοιξαν τα σπίτια τους και συνδιασκέδαζαν μαζί τους, ενώ άλλα στρώματα θεώρησαν τις κατοχικές δυνάμεις ως πολύτιμο σύμμαχο στην «ανάκτηση» της πόλης.

Οι δυνάμεις κατοχής δεν απογοήτευσαν αυτές τις προσδοκίες.

Μετά το «Μαύρο Σάββατο» με τον εξευτελισμό των Eβραίων στην Πλατεία Ελευθερίας (11/7/1942), το διορισμένο Δημοτικό Συμβούλιο προχώρησε στην υλοποίηση του παλαιού σχεδίου για την απαλλαγή της πόλης από την «ασφυξία» που προκαλούσε η ύπαρξη της μεγαλύτερης στην Ευρώπη εβραϊκής νεκρόπολης, έξω από τα παλιά τείχη.

Σε αυτό το κλίμα, το 1942, διορίστηκε ο Εξαρχος, ως καθηγητής της Θεολογικής Σχολής του ΑΠΘ, που ξεκίνησε τότε τη λειτουργία της.

Ο Στράτος Δορδανάς στο βιβλίο του «Ελληνες εναντίον Ελλήνων» παρέχει πάρα πολλά στοιχεία για τον δωσίλογο καθηγητή, ο οποίος βρέθηκε «να ηγείται της επίσημης εθνικοσοσιαλιστικής κίνησης» της πόλης, προσδοκώντας την προσωπική ανέλιξη «όταν θα γινόταν η διανομή διοικητικών και πολιτικών αξιωμάτων στην Ελλάδα του μεταπολεμικού εθνικοσοσιαλιστικού κόσμου».

Παράλληλα, φρόντιζε και για την οικονομική τακτοποίησή του, καταλαμβάνοντας εβραϊκές περιουσίες όπως η συγκεκριμένη κατοικία.

Από το κείμενο αυτό είναι προφανές το θράσος και των δύο που ήθελαν να «διαγουμίσουν» την κατοικία Γκατένιο.

Το ενδιαφέρον είναι ότι όλα αυτά συμβαίνουν στις 20 Απριλίου 1943, έναν μήνα μετά την αναχώρηση του πρώτου τρένου (15/3/1943) και ενώ στο γκέτο του Βαρόνου Χιρς υπήρχαν ακόμη Eβραίοι που περίμεναν τη μεταφορά τους στο Αουσβιτς-Μπίρκεναου.

Στην προσπάθειά τους να αποκτήσουν την κατοικία, ο καθένας χρησιμοποιεί ό,τι «σχέσεις» νομίζει ότι θα τον βοηθήσουν.

Ο μεν αξιωματικός απευθύνεται στη Μυστική Αστυνομία Στρατού (GFP), στην οποία καρφώνει τον Εξαρχο ότι ισχυρίζεται πως είναι συνεργάτης της, στη συνέχεια απευθύνεται στο Φρουραρχείο Θεσσαλονίκης, ενώ πιθανολογείται ότι συνεργάζεται με τον διαβόητο δωσίλογο Λάσκαρη Παπαναούμ, ο οποίος έπαιξε καίριο ρόλο στο μοίρασμα των εβραϊκών περιουσιών στις χιλιάδες πρόθυμων «μεσεγγυούχων».

Από την άλλη, ο Εξαρχος διαθέτει προσβάσεις παντού: στον γενικό επιθεωρητή Νομαρχιών, στη Μυστική Αστυνομία Στρατού (GFP) αλλά, όπως φαίνεται, και στην Γκεστάπο. Είναι προφανές ποιος κέρδισε στη διαμάχη αυτή.

Το ζήτημα του δωσιλογισμού και της έκτασής του στη Θεσσαλονίκη παρέμεινε ταμπού από την Απελευθέρωση σχεδόν μέχρι σήμερα.

Ετσι, φωτογραφίες δωσίλογων δημάρχων παρέμεναν αναρτημένες στο Δημαρχιακό Μέγαρο, μέχρι που «αυθαιρέτως» τις κατέβασε το 2014 ο τότε δημοτικός σύμβουλος Τριαντάφυλλος Μηταφίδης, ενώ δεν «μπορούσε» να βρεθεί πουθενά η φωτογραφία του καθηγητή Δημήτρη Καβάδα, του δημάρχου της Απελευθέρωσης.

Δρόμοι της πόλης έφεραν τα ονόματα αυτών που υποδέχθηκαν τους κατακτητές, ενώ τα ονόματα εκείνων που κούρσεψαν τις εβραϊκές περιουσίες παρέμειναν «άγνωστα» κι οι απόγονοί τους πιστεύουν σήμερα καλόπιστα πως η οικονομική επιφάνεια της οικογένειας αποκτήθηκε χάρη στους κόπους του παππού τους.

Μετά την απελευθέρωση, ο Εξαρχος έμεινε για λίγους μήνες κρατούμενος στις φυλακές Καλλιθέας ως δωσίλογος.

Η δίκη του όμως δεν ολοκληρώθηκε ποτέ, επέστρεψε στο Πανεπιστήμιο και τη δεκαετία του 1950 εκλέχθηκε από τους συναδέλφους του κοσμήτορας της Θεολογικής Σχολής.

*Ο Δημοσένης Δώδος είναι πρώην αναπληρωτής καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο ΑΠΘ

Επιμέλεια: Τάσος Κωστόπουλος

http://www.efsyn.gr/arthro/i-thessaloniki-kai-oi-dosilogoi